Έχουν ακουστεί πολλά και έχουν γραφτεί κατά καιρούς άλλα τόσα, για την “μεγάλη λεηλασία” που έχει υποστεί ο εκκλησιαστικός πλούτος της Καστοριάς στην δεκαετία του 1960.
Σύμφωνα λοιπόν με όσα έχουν γραφεί στον τοπικό τύπο, οι βυζαντινές εικόνες που έχουν εξαφανιστεί εκείνη την περίοδο θα πρέπει να υπερβαίνουν τις 500!
Ενώ από σήμερα η “Καστοριανή Εστία” αναδημοσιεύει σε τρεις συνέχειες, έρευνα του συμπολίτη μας λαογράφου Απόστολου Σαχίνη, η οποία δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα “Νέα Καστοριά” το έτος 1976 με θέμα: “Ο Μητροπολιτικός Ναός της Καστοριάς και ο χαμένος θησαυρός του”.
Ακριβώς δύο χρόνια μετά την αποκάλυψη της “μεγάλης λεηλασίας” από τον αείμνηστο Κούλη Μπέλλιτα το έτος 1974 στην ίδια εφημερίδα.
Όμως οι αποκαλύψεις αυτής της έρευνας έπεσαν στο κενό, όταν το έτος 2017 με πρωτοβουλία του μακαριστού Μητροπολίτη Καστοριάς Σεραφείμ, διοργανώθηκε διάλεξη στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα, από τον συνταξιούχο καθηγητή κ. Ευθύμιο Τσιγαρίδα, ο οποίος υπηρέτησε ως διευθυντής Αρχαιολογίας στην Καστοριά εκείνη την επίμαχη περίοδο και δήλωσε ότι: “Δεν υπήρξε ποτέ κλοπή βυζαντινών εικόνων από την Καστοριά. Ούτε βέβαια υπήρξαν υπεύθυνοι, για να τους καταλογισθούν ευθύνες”.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Τίποτε δεν υπάρχει σήμερα (σ.σ. 1976) στον Μητροπολιτικό μας Ναό από τον παλαιό βαρύτιμο διάκοσμό του. Από τα τρία κλίτη του και από το τέμπλο του ξεκρεμάστηκαν όλοι οι ανεκτιμήτου αξίας – πραγματικής και κειμηλιακής – πολυέλαιοι, πολυκάντηλα, επτακάντηλα κα καντήλες. Και στην θέση τους κρεμάστηκαν πολυέλαιοι και καντήλες ευτελούς αξίας.
Μια πρωτοφανής σ΄ έκταση απογύμνωση που δημιουργεί πολλά ερωτηματικά στους επισκέπτες και στον εκκλησιαζόμενο. Γιατί αυτή η αλλαγή;
Ποια ανάγκη επέβαλε το ξεστόλισμα του αρχοντικού και πλούσιου ναού;
Και τι απέγιναν τα διακοσμητικά του είδη που προέρχονταν από δωρεές των παλαιών αρχόντων της πόλεως και των σωματείων της;
Που πήγε ο επιβλητικός θησαυρός του ναού, όπου κυριαρχούσε ο χρυσός, η πλατίνα, ο άργυρος και το κρύσταλλο σε συνθέσεις μιας ανυπέρβλητης τέχνης και αντικαταστάθηκε από το τζαμί και τον ψευδεπίχρυσο τενεκέ σε μια εκτρωματική κακοτεχνία;
Σύμφωνα με όλα τα στοιχεία που υπάρχουν, το φοβερό αυτό κακό έγινε στην περίοδο 1960-1963. Τότε που κόπηκε η από αιώνων καθιερωμένη συνήθεια της ανάγνωσης στην Κυριακή της Ορθοδοξίας των “Λάσων”. Περίεργη συγκυρία γεγονότων…
Σε δύο μέρη θα χωρίσουμε την έρευνά μας αυτή.
Στο πρώτο θα κάνουμε λεπτομερή περιγραφή των ειδών και σκευών που χάθηκαν.
Στο δεύτερο θα εξετάσουμε τις συνθήκες κάτω από τις οποίες διαπράχθηκε η αλλαγή.
ΜΕΡΟΣ Α΄
Ο Καστοριανός που θα ασχοληθεί με την περιγραφή των εκκλησιαστικών κειμηλίων του Μητροπολιτικού Ναού που χάθηκαν για πάντα, πρέπει να οπλιστεί με δύναμη ψυχής, για να ανθέξει την συγκίνηση και τον πόνο που θα δοκιμάσει περιγράφοντας τους ατίμητους θησαυρούς που οι ευλαβικοί πρόγονοί του δώρησαν στον Μητροπολιτικό Ναό.
1) Ο Πολυέλαιος του Αϊβάζη. Έτσι ήταν γνωστό το περίφημο από πλατίνα και άργυρο πολυκάντηλο που δωρήθηκε από τους Θεόδωρο και Γιάννη Αϊβάζη (μαζί με άλλα σκεύη) στο ναό.
2) Ο κρυστάλλινος “μεγάλος πολυέλαιος” δωρεά των Καστοριανών της Βιέννης. Στα κρύσταλλά του αντανακλούσε το φως που διαλύονταν στα εφτά χρώματα και δημιουργούσε ατμόσφαιρα μυστηρίου και υποβολής.
3) Ο πολυέλαιος “με τα φίδια”, επειδή ήταν μια αριστοτεχνική σύνθεση από δέκα οκτώ φτερωτούς δράκοντες, που ο καθένας έφερε στο κεφάλι του μια καντήλα. Ήταν δωρεά των Καστοριανών Γουναράδων της Κωνσταντινουπόλεως προς τον Μητροπολιτικό Ναό.
Την περιγραφή του πολυελαίου αυτού, που δωρήθηκε μαζί με την ονομαστή μίτρα (κορώνα), την συναντούμε στον υπ΄ αριθμ. 2751 Κώδικα της Μητροπόλεως, σελ. 7-15 και είναι η εξής:
“Οι επίτροποι του Κουτίου της Μητροπόλεως εν Κωνσταντινουπόλει: Κωνσταντίνος Διαμαντής, Κυρ Αναστάσης Κωνσταντίνου, Κυρ Δημήτρης Κρούστου, Κυρ Κωνσταντίνος Αγγελής, κατεσκεύασαν την βαρύτιμον αργυρόχρυσον εγκεκαλλωπισμένην μετά πολυτίμων αδαμάτων και ετέρων λίθων, την Μίτρα (κορώναν) του Αρχιερέως και το μέγα πολυκάνδηλον αργυρόν με δέκα οκτώ κανδήλες επί της κορυφής του οποίου ο δικέφαλος αετός” και συνεχίζει:
“Οι επίτροποι της Μητροπόλεως ευρισκόμενοι εις Κωνσταντινούπολιν έφτιασαν τον πολυέλαιον αργυρούν. Παπά Μανώλης από Κρεπενή Δημήτριος Ντούμας”.
Ως προς την χρονολογίαν της κατασκευής τους, τη συναντούμε στην κορυφή της μίτρας, όπου αναγράφεται:
“Εν Κωνσταντινουπόλει ευφικιάστη από τον καιρόν των επιτρόπων επιστασίας Καστοριανών δια συνδρομής των Χριστιανών και αφιερώθη εις Μητρόπολιν Καστορίας 1729 Μαϊου”.
4) Οκτώ (8) καντήλες αργυρές που κρέμονταν μπροστά στις εικόνες του τέμπλου. Από την Κωνσταντινούπολη κι αυτές και θεωρούνται θαύματα κομψότητας και παλαιάς εκκλησιαστικής τέχνης. Συγκαταλέγονται σαν βαρύτιμα σκεύη στον θησαυρό του ναού. Σήμερα στην θέση τους κρέμονται καντήλες, ευτελούς κατασκευής, ανάξιες λόγου και παράξενης μορφής που δεν αρμόζει σε εκκλησιαστικό διάκοσμο.
Συνεχίζουμε την περιγραφή των εκκλησιαστικών κειμηλίων: Ο πολυέλαιος της Κωνσταντινουπόλεως, γνωστός με την ονομασία “ο πολυέλαιος με τα φίδια”, επειδή ήταν μια σύνθεση ασημιού ολοκάθαρου, όπου δράκοντες φτερωτοί βαστούσαν στα κεφάλια τους δεκαοκτώ καντήλες λαδιού. Και στην κορυφή του βρίσκονταν ο δικέφαλος βυζαντινός αετός, προσφιλές σύμβολο της αποκατάστασης της βυζαντινής αυτοκρατορίας.
Ήταν κρεμασμένος από τον θόλο του μεσαίου κλίτους του ναού και έφτανε μπροστά στον επισκοπικό θρόνο, όπου σήμερα αιωρείται άδειος, στο κενό ο άλυσός του αναμένοντας μάταια, την επιστροφή του πολύτιμου κειμηλίου.
Ήταν ο κορυφαίος όλων των πολύελαίων μας. Αναγράφεται στο υπ΄ αριθμ. 2754 Κώδικα της Μητροπόλεως Καστοριάς, στη σελ. 10 “Οι εντιμότατοι Επίτροποι όπου εις Κωνσταντινούπολιν επιτροπεύουσι το κουτί της καθ΄ ημάς Μητροπόλεως, εφρόντισαν με καλήν τους επιμέλειαν και κατεσκευάσθη η ιερά μίτρα και το μέγα πολυκάντηλο και πάντοτε υπερμάχησαν και υπερμαχούν, διά την αύξησιν και στολισμόν της εκκλησίας καθώς και οι λοιποί λυσιτελώς επιτροπεύοντες επίτροποι”.
Η αναφερόμενη μίτρα σώζεται, ευτυχώς.
Από την Μητρόπολη της Καστοριάς δεν μπορούσε να απουσιάζει η θαυμαστή για τον συμβολισμό της “Εφτάφωτη Λυχνία της Αγίας Σοφίας” Κοσμούσε και φώτιζε τα δύο ακραία κλίτη της, το βόρειο και το νότιο, με έξη (τρία το καθένα) επτακάντηλα με διάταξη των καντηλιών της σε σχήμα αστέρος.
Όλα ασημένια, ακόμη και οι αλυσίδες τους, σπάνια τεχνουργήματα της λαϊκής αργυροχρυσοϊκής τέχνης.
Ο Καστοριανός λαός τα ονόμαζε “Ουρανό με τ΄ άστρα”. και η έμπνευση του καλλιτέχνη έχει την πηγή της στην Αποκάλυψη του Ιωάννου, χορίων κεφ. α΄4.
Δωρήθηκαν στην Μητρόπολη από τους αδελφούς Δεμπενιώτη.
Στην θέση τους κρεμάστηκαν έξη πανομοιότυποι μικροί, θαμποί, γυάλινοι πολυέλαιοι, σύγχρονης κακής κατασκευής και ευτελούς ποιότητας.
Περιγράψαμε τα αντικείμενα που λείπουν από τον ναό. Και δεν μπορούμε να αποκλείσουμε την απουσία και άλλων κειμηλίων που δεν υπέπεσαν στην αντίληψή μας.
Άγνωστοι παραμένουν οι λόγοι που προκάλεσαν την κατά κάποιο τρόπο διάθεσή τους. Κατ΄ αρχήν, βέβαια, τίποτε δεν δικαιολογεί την πώληση ή την ανταλλαγή εκκλησιαστικών σκευών και αντικειμένων που η κειμηλιακή τους σημασία είναι αναμφισβήτητη. Έπειτα καμμιά εξήγηση για την ενέργεια αυτή δεν δόθηκε τότε (1962) στον Καστοριανό λαό που είναι, κι ο δωρητής τους και μόνος αρμόδιος για την τύχη της ιερής του Κληρονομιάς και δικαιούται να ξεύρει για να μπορεί να ελέγχει.
Εμείς όμως που αναλάβαμε το δύσκολο έργο αυτής της έρευνας, θα φέρουμε τα στοιχεία που θα διευκολύνουν τον κάθε ενδιαφερόμενο να βγάλει τα συμπεράσματά του, καθώς θα πληροφορείται τί πλούτος είχε συσσωρευτεί στο πέρασμα των αιώνων στον μητροπολιτικό μας ναό και τί έχει απομείνει σήμερα σ΄ αυτόν.
(συνεχίζεται)
